ПЕРИМЕТРІ БОЙЫНША КАНАЛДАРДЫҢ КЕДІР-БҰДЫРЛЫҚ КОЭФФИЦИЕНТІН АНЫҚТАУ ӘДІСТЕРІ ТУРАЛЫ

Ғылыми мақалада арнаның бірқалыпты қозғалысын және арнаның кедір-бұдырлық коэффициентін (кедір-бұдырлық коэффициенті) анықтау мәселелері қарастырылады. П.Н. Белоконь, Г.К. Лотер, Н.Н. Павловский сияқты атақты ғалымдардың периметрі бойынша каналдардың екі-үш бөлігінен тұратын кедір-бұдырлық коэффициентін анықтау әдістеріне, периметрі бойынша арналардың кедір-бұдырлық коэффициенттерінің айырмашылығын есептеудің қолданыстағы әдістеріне талдау жасалды. Гидротехника саласында жер асты каналының периметрі бойынша су ағынының гидравликалық есептеулері үшін ұсынылатын бірқатар есептеу әдістері бар. Бірқатар зерттеушілер арнаның кедір-бұдырлығы мұз қабатының астындағы ағынның қозғалысымен әртүрлі арналардағы ағынның қозғалысына ұқсайды деп мәлімдейді. Бірақ канал арнасының кедір-бұдырлығы әртүрлі ашық арналарда және мұз қабаты астындағы су қозғалысының өзіне тән (спецификалық) ерекшеліктеріне ие екенін ескеру қажет. Көптеген авторлардың ұсынған периметрі бойынша әр түрлі кедір-бұдырлы арналарды есептеу формулаларын мұз қабатының астындағы гидравликалық ағынды есептеулерде тікелей қолдану мүмкін емес, тіпті керісінше мұз қабатының астындағы су ағынының қозғалыс теңдеулерінің периметрі әр түрлі кедір- бұдырлы арналарды есептеуде де қолданылмайды. Сол себепті табан периметрі бойынша су арналарының кедір- бұдырлық коэффииценттерін анықтау әдістерін дұрыс таңдау, оның ұзақ мерзімді жұмыс істеуінің кепілі болады.

1. Мусин Ж.А. Методологические обоснования пропускной способности каналов с составной шероховатостью по периметру: Монография / Ж.А. Мусин. – Тараз: ТОО «Формат-принт», 2012. – 232 с.

2. Чоу В.Т. Гидравлика открытых каналов: Монография / В.Т. Чоу. – М.: Издательство литературы по строительству, 1969. – 464 с.

3. Жолдасов С.Қ. Ашық ағындар гидравликасы : Оқу құралы / Жолдасов С.Қ. – Тараз: Тараз университеті, 2012. – 125 б.

4. Жолдасов С.Қ. Табиғи (болмыстық) жағдайларда бұжырлық коэффициентін анықтау қиыншылықтары туралы / Жолдасов С.Қ., Жандосов Д. // «Ғылым және білім: ізденіс, міндеттер, болашақ» Республикалық ғылымипрактикалық конференциясының материалдары. – Тараз.: Тараз университеті. – 2016. – Б. 84–88.

5. Мусин Ж.А., Орынбеков Б.А. Каналы с составной шероховатостью по периметру // Труды Межд. науч. конф. «Наука и образование – ведущий фактор стратегии «Казахстан-2030» (28–29 июня 2005 г.) – Караганда: КаргТУ, 2005. – С. 324–336.

6. Мусин Ж.А., Сарсекеев С.А. Влияние сезонного роста водной растительности на пропускную способность каналов // Проектирование, строительство и эксплуатация водохозяйственных систем : Тезисы докладов к зональному семинару. – Пенза, 1989. – С. 41–43.

7. Мусин Ж.А., Кажкенов М.З. К вопросу рационального использования оросительной воды // Экологическое совершенствование мелиоративных систем: Тезисы докладов Всесоюзной науч. прак. конф. молодых ученых / ВНИИГиМ. – М., 1989. – С. 258.

8. Гришанин К.В., Гладков Г.Л., Павыши А.М., Москаль А.В., Соколов Ю.П. Реакция речного потока на искусственные изменения его русла : Труды V Всесоюзн. гидрол. съезда. – М., 1988. – Т. 10. – С.362–373.

9. Гришанин К.В. Гидравлическое сопротивление естественных русел. – СПб.: Гидрометеоиздат, 1992. – 182 с.

10. Шиперко Е.Э. Исследования сопротивления жидкости в случае неоднородной шероховатости // Известия Днепропетровского горного института. – Днепропетровск, 1961. – Т. 40 – с. 272–282.

11. Рось У.С. Изменение приведенного коэффициента шероховатости в зависимости от глубины потока под ледяным покровом // Тр. Новосибирский ин-т инж. ж/д транспорта. – Новосибирск, 1967. – Вып. 60. – С.113–118.

12. Мусин Ж.А., Сенников М.Н. Основные факторы, нарушающие надежную работу оросительных систем, и эксплуатационные затруднения в определении коэффициента шероховатости в натурных условиях // Водные ресурсы Центральной Азии: Материалы науч.-прак.конф., посв. 10-летию МКВК. – Алматы, 2002. – С. 409–410.

13. Nikuradse J. Laminare Reibungsschichtenan der langsangestromten Platte. Zentrale f. wiss. Berichtswesen, Berlin, 1942.

14. Альтшуль А.Д., Лудов В.Д. О формуле Н.Н. Павловского для определения коэффициента Шези // Строительство и архитектура. – 1984. – №4. – С. 23–30.

15. Альтшуль А.Д. Обобщенная формула коэффициента Шези для открытых русел // Метеорология и гидрология. – 1952. – № 7.

16. Альтшуль А.Д., Срейо А. О гидравлических сопротивлениях в водотоках с большими уклонами // Гидравлические исследования и расчеты трубопроводных систем и портовых сооружений: Сб.научных трудов. МИСИ им. В.В. Куйбышева. – М., 1987. – С. 28–33.

17. Альтшуль А.Д., У-Вин-Тейн. Сравнение формул без коэффициента шероховатости для определения средней скорости течения воды в реках // Гидротехническое строительство. –Л., 1973. – С. 41–42.

18. Павловский Н.Н. К вопросу о расчетной формуле равномерного движения в водотоках с неоднородными стенками // Изв.ВНИИГ. – 1931. – Т.3. – С. 157–165.

19. Агроскин И.И., Штеренлихт Д.В. Уточненная формула для коэффициента Шези // Гидротехника и мелиорация. – 1979. – № 11. – С. 25–31.

20. Михалев М.А. К вопросу о сопротивлении открытых русел с неоднородной шероховатостью ложа // Изв. ВНИИГ. – 1981. – № 145. – С. 100–105.

21. Сарсекеев С.А., Мусин Ж.А. Деление потока воды под влиянием шероховатостей стенок и дна канала по смоченному периметру русла // Вестник с/х.науки Казахстана. – 1990. – № 4. – С. 92–95.

22. Мусин Ж.А. Расчет приведенного коэффициента шероховатости русел каналов // Новости науки Казахстана. – Алматы, 2006. – №4 (88). – С. 72–76.

23. Жандосов Д., Киргизбеков А.С., Байжигитова М.Т. Жасанды арна табанының бұжырлық коэффициентін таңдау: «Ғылым және жаңашылдық – 2015» республикалық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары, ТарМУ, 13 наурыз, 2015 ж.

24. Байжигитова М.Т. Тікбұрышты арналы қиманың бұжырлық коэффициентін тәжірибелік жолмен анықтау: Материалы VI Международной научно-практической конференции «Менеджмент качества: поиск и решения», г. Лос-Анджелес, Калифорния, США. – 25–27 ноября 2020 г. – С. 300–306.

25. Жолдасов С.Қ. Табиғи (болмыстық) жағдайларда арна табанының бұжырлық коэффициентін анықтау қиыншылықтары / Жолдасов С.Қ., Байжигитова М.Т., Серимбетова Қ.Е. // Профессор Сейітқазиев Әдеубай Садақбайұлының 70 жылдығына орай ұйымдастырылған «Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы су шаруашылығының агроөнеркәсіптік кешені және мелиорациядағы экологиялық мәселелер» атты Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. – Тараз.: Тараз университеті. – 2020. – Б. 114–118.

26. Амангалиұлы А. Табаны бұжырлы каналдардағы бірқалыпты қозғалыс және бұжырлық коэффициентін анықтау /Аманғалиұлы А., Байжигитова М.Т., Тәттібаев С.Ж. // Глобальная наука и инновация 2020: Центральная Азия. – № 6 (11). – 2020. – Дек. – Астана, 2020. – Т. 2. – С.116–120.

27. Қожамқұлова Г.Е. Жергілікті шайылудан қорғауға арналған жасанды бұжырлықты жалғастыру құрылымдарының жаңа конструкциялары: М.Р.Қасенов 80 жылдығына орай өткізілген «Аймақтық экономиканың бәсекеге қабілеттілік мәселелері: теория және практика» тақырыбындағы халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары, 5 қараша 2021 ж. – Б. 205–209.

28. Байжигитова М. Топырақ арналы каналдардағы бұжырлық коэффициентін анықтау / Байжигитова М., Тәттібаев С.: The ІV International Scientific and Practical Conference “Actual problems of practice and science and methods of their solution», January 31 – February 02, 2022, Milan, Italy. – Б. 616–620.

29. Жолдасов С.Қ. Периметрі бойынша бұжырлық коэффициенті әртүрлі каналдардағы су қозғалысы / Жолдасов С.Қ., Байжигитова М.Т., Тәттібаев С.Ж. // Механика және технологиялар. – №1. – 2022. – Б. 78–86.