СУТЕГІ-СУ НАРЫҒЫН ЕНГІЗУ ҮШІН ҚЫРҒЫЗСТАН – ҚАЗАҚСТАН ГИДРОГЕОЛОГИЯСЫН ЗЕРТТЕУ

Су тапшылығы Орталық Азия (ОА), соның ішінде Қырғызстан – Қазақстан сияқты құрғақ және жартылай құрғақ аймақтардағы жаһандық тәуекелдердің бірі. Орталық Азияның негізгі өзендері – Қырғызстан мен Қазақстан аймағында орналасқан Шу–Талас өзендер алабы сияқты трансшекаралық болып келеді. Климаттың өзгеруі, сумен қамтамасыз етудің қысқаруы, су сапасының нашарлауы сияқты табиғи және техногендік факторлар су дағдарыстары мен қақтығыстарына әкелуі мүмкін. Өкінішке орай, негізінен Орталық Азияның жер үсті суларының ресурстары зерттеліп, жер асты суларының ресурстары ашық аналитикалық талдаудан тыс қалған. Сонымен қатар жер асты сулары өзен алабы экожүйесінің өмірлік маңызды құрамдас бөлігі және алабтың жер үсті-жер асты суларының біріктірілген жүйесінің тұрақтылығын толық талдау үшін жер үсті суларымен бір мезгілде зерттелуі керек. Жер үсті және жер асты сулары біріктірілген ғылыми зерттеулер, алабтардың су теңгерімін болжау шекаралас мемлекеттердің метеоролог, гидролог, гидрогеолог мамандарының трансшекаралық ынтымақтастығындағы қиындықтармен байланысты. Негізінен трансшекаралық келіссөздерде мекемелік басқару, жүйелі жоспарсыз, табиғи үрдістерге бейімділік пен дайындықты талдамай, далалық жұмыстарға жергілікті тұрғындарды, мектептердің, колледждердің және университ студенттерін тартып, ынталандырмай, жер үсті және жер асты сулары алабындағы су теңгерімін модельдеуді, суды зерттейтін әкімшілік басқарудан басымырақ. Қырғызстан мен Қазақстан алабтарындағы ауылдардың жергілікті тұрғындарының мектеп – колледж – өндіріс – университет тізбегінде біліктілігін, климаттың өзгеруіне бейімделу мүмкіндіктерін арттыру үшін бірлесе қолдау көрсету керек. Қырғызстан мен Қазақстандағы табиғи үрдістердің бірлескен гидрогеологиялық зерттеулері нашар дамыған. Қырғызстан мен Қазақстан бірлескен ынтымақтастық мүмкіндіктерін жоғалтуда. Қазір көптеген елдерде гидрогеологиялық зерттеулер мен табиғи геологиялық «ақ» сутегі бойынша зерттеулердің «алтын қарқыны» жүріп жатыр, сонымен қатар Франция – Германия шекарасынан әлемдегі ең үлкен жер асты сутегінің қоры табылды. 20 жыл бұрын қараусыз қалған көмір шахталары орналасқан Мозель және Саар өзендерінің трансшекаралық алабтары аумағында жер асты «зауыттарындағы» өндірісті – адамның орташа өмір сүру кезеңімен шамалас 80 жылда қайта қалпына келтіру мүкіндігіне ие, көлемі шамамен 250 миллион тоннаға жететін табиғи геологиялық «ақ» сутектің үлкен көлемі анықталды. Мозель, Саар өзендерінің трансшекаралық алабының өкілдері – Франция мен Германияның келісімі серпентинизация мен радиолиздің физика-химиялық тотығу үрдістерін жүзеге асыру үшін жер астындағы сутегі «зауыттарын» суға толтыру кезінде маңызды рөл атқарады. Қырғызстан мен Қазақстан үшін халқын дамуға ынталандырып, зерттеушілер мен гидрогеологтарға қолдау көрсетіп, екі елдің Ғылым академияларын нығайту арқылы ынтымақтастықты күшейту керек. Бұл шолуда Қырғызстан мен Қазақстанның гидрогеологиясын зерделеу арқылы Қырғызстан мен Қазақстан арасындағы қоғамдастықты нығайту, сонымен қатар екі елдің бірлесіп табиғи ресурстарды тиімді басқару, сутек пен су ресурстарын тиімді пайдалану мүмкіндіктері ұсынылды.

1. Adenova D., Tazhiyev S., Sagin J., Absametov M., Murtazin Y., Trushel L., Miroshnichenko O., Zaryab A. (2023) Groundwater Quality and Potential Health Risk in Zhambyl Region, Kazakhstan. Water, no. 15, p. 482. https://doi.org/10.3390/w15030482.

2. Ob#em vody v Kirovskom vodohranilishhe (2023). https://agro.gov.kg/ru/10589/ [in Russian].

3. ody v Kirovskom vodohranilishhe pochti net. Zasuha na juge (2023). https://youtu.be/Z31qTmL8Hhk?si=Bqk2Vxb-u-gI2V0_ [in Russian].

4. Yapiyev V., Sagintayev Z., Inglezakis V.J., Samarkhanov K., Verhoef A. (2017) Essentials of Endorheic Basins and Lakes: A Review in the Context of Current and Future Water Resource Management and Mitigation Activities in Central Asia. Water, 9, 798. https://doi.org/10.3390/w9100798.

5. Transgranichnoe sotrudnichestvo v bassejnah rek Chu i Talas (2018). https://unece.org/environment/policy/water/areas-work-convention/transboundary-cooperation-chu-and-talas-river-basin [in Russian].

6. FEMA Hazus Program (2024). https://www.fema.gov/flood-maps/products-tools/hazus .

7. Kazakhstan Today (2009) V sluchae proryva plotiny Kirovskogo vodohranilishha bliz Taraza mozhet pogibnut’ bolee 150 tys. chelovek. https://www.kt.kz/rus/society/v_sluchae_proriva_plotini_kirovskogo_vodohranilishta_bliz_taraza_mozhet_pogibnutj_bolee_150_tis_chelovek_mchs_1153502816.html [in Russian].

8. RED RIVER BASIN COMMISSION (2024) Three States, One Province, Two Countries, ONE Red River Basin. https://www.redriverbasincommission.org/

9. RED RIVER COLLEGE (2024) https://www.rrc.ca/

10. Proekty Kanady-SShA/ https://www.redriverbasincommission.org/rrbc-projects [in Russian].

11. Light Detection and Ranging – Remote Sensing (2024) https://www.neonscience.org/resources/learning-hub/tutorials/lidar-basics.

12. Dannye LIDAR otkrytogo dostupa dlja skachivanija (2024) https://geoportal.gov.mb.ca/datasets/manitoba-lidar-tracker/explore [in Russian].

13. Programmy obuchenija po ispol’zovaniju LIDAR otkryty dlja kazhdogo (2024) https://www.redriverbasincommission.org/_files/ugd/4a0263_b8b0c30808534dde9af401bf3bf7cc78.pdf [in Russian].

14. Novye primenenija LiDAR dlja Adaptacii k klimatu v bassejne Krasnoj reki https://www.redriverbasincommission.org/_files/ugd/4a0263_52343221a2ad47f8a638213458414f2a.pdf [in Russian].

15. Upravlenie zasuhami-navodnenijami na granice Kanady – SShA. https://drive.google.com/drive/folders/0B776EVHLD2yGaFdPZkxBQVFQRTg?resourcekey=0-GgFPWywQS8RT37yU6F32jA [in Russian].

16. Malye nakopiteli dlja popolnenija vodonosnyh podzemnyh gorizontov, FLOOD-MAR (2024) https://floodmar.org/ [in Russian].

17. US FEMA expenses estimations (2023). https://www.smartcitiesdive.com/news/fema-climate-billion-dollar-weather-disaster-resilience/685250/

18. Programmy shkol’nikov SShA Kanady po izucheniju vodnyh resursov. Znaj svoju skvazhinu (2024) https://knowyourwell.unl.edu/ [in Russian].

19. ENR.The Rush Is On: Administration’s $8 Billion Attracts Lots of US Hydrogen Hub Builders (2022). https://www.enr.com/articles/54092-the-rush-is-on-administrations-8-billion-attracts-lots-of-us-hydrogen-hub-builders.

20. White Hydrogen. The hunt for ‘holy grail’ of clean energy buried beneath the ground (2023). https://www.independent.co.uk/climate-change/news/hydrogen-renewable-energy-wildcatter-mali-nebraska-b2451551.html.

21. Energy Observer. What potential for natural hydrogen? (2024). https://www.energy-observer.org/resources/natural-hydrogen.

22. Solar Impulse. White Hydrogen. Drilling for natural hydrogen (2024). https://solarimpulse.com/solutions-explorer/white-hydrogen.

23. Hand E. (2023) Hidden Hydrogen, Does Earth hold vast stores of a renewable, carbon-free fuel? Science. https://www.science.org/content/article/hidden-hydrogen-earth-may-hold-vast-stores-renewable-carbon-free-fuel.

24. What is ‘white hydrogen’? The pros and cons of Europe’s latest clean energy source. EuroNews Green (2023). https://www.euronews.com/green/2023/11/05/what-is-white-hydrogen-the-pros-and-cons-of-europes-latest-clean-energy-source

25. Bettayeb K. (2023) CNRS Geology, A gigantic hydrogen deposit in northeast France? https://news.cnrs.fr/articles/a-gigantic-hydrogen-deposit-in-northeast-france

26. Radiolysis (2003). https://www.sciencedirect.com/topics/biochemistry-genetics-and-molecular-biology/radiolysis.

27. Getech. A Mineral Systems Approach to Targeting Natural Hydrogen Deposits (2023). https://getech.com/blog/hydrogen/a-mineral-systems-approach-to-targeting-natural-hydrogen-deposits/.

28. Wang B. (2023) Possibly a Trillion Tons of Mineable Hydrogen. https://www.nextbigfuture.com/2023/02/possibly-a-trillion-tons-of-mineable-hydrogen.html.

29. Amadi A. (2024) Natural Hydrogen: A Potential Carbon-Free Energy Source of the Future? https://medriva.com/health/environmental-health/natural-hydrogen-a-potential-carbon-free-energy-source-of-the-future/.

30. UN, Department of Economic and Social Affairs, Sustainable Development, Hydrogen and Ammonia fertilizers for Sustainable Agriculture and New Global Framework for Managing Nature programs (2023). https://sdgs.un.org/partnerships/hydrogen-and-ammonia-fertilizers-sustainable-agriculture-and-new-global-framework.

31. Hawkinson K. (2023) What is white hydrogen? Scientists say clean-energy gas could save the world. Business Insider Science. https://www.businessinsider.com/white-hydrogen-france-clean-energy-climate-change-2023-10.

32. American Gas Association. Natural Hydrogen Has Been Underestimated (2023). https://www.aga.org/natural-hydrogen-has-been-underestimated/.

33. EODEV. GEH2: The zero-emission hydrogen power generator (2024). https://www.eo-dev.com/products/geh2-the-zero-emission-hydrogen-power-generator.

34. Generac Power, US-French EODev Hydrogen GEH2 (2024). https://www.generac.com/Industrial/all-about/hydrogen.

35. Hydrogen Technician, college based TVET program (2024). https://cna.nl.ca/program/hydrogen/technician#.